Nevşehir üniversitesinde tez dönemine geçtiğimde tez olarak 19. Yüzyıl batılı seyyahların gözüyle Rusya’nın Türkistan politikası üzerine araştırma yapmam istenmişti. Tarih bölümü okuduğum için oryantalizm ve şarkiyatçılık kelimelerine yabancı olmasam da, bu konu beni bayağı bir zorlayacaktı. Orada tanıştım Vambery ismiyle yürüme engelli olması dikkatimi çekmişti. Ülkeden ülkeye gezmiş, Müslüman kılığında herkesi kendine inandırmayı başarmıştı.
İlk olarak Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezileri kitabını okudum ve Türk İslam tarihindeki engellileri araştırma serüvenime başladım.
1832’de Budapeşte’de fakir Yahudi ailenin bir ayağı aksak çocuğu olarak doğan Vambery, hayatını kazanmak için genç yaşta geldiği İstanbul’da altı yıldan fazla bir süre kalarak Türk kültür hayatına derinlemesine nüfuz etmiştir. Vambery, Tanzimat döneminde paşa konaklarında yabancı dil öğretmenliği yaparken, Fuat ve Ali paşaları da yakından tanımıştır. Âli Paşa’nın kütüphanesinde Türkistan’a yönelik yazılmış kitapların çokluğu onda seyahat ilgisini kamçılamış olmalıdır. Ali Suavi’den Namık Kemal’e, İsmail Gaspıralı ve Abdürreşit İbrahim’e kadar yenileşme döneminin fikir adamları ve aydınları üzerinde doğrudan ve dolaylı olarak etkisini görmek mümkündür. Ayrıca Panislamizm’den Pantürkizm’e uzanan yelpazede devrin fikir akımları üzerinde de azımsanmayacak bir etkisinden söz edebiliriz. Sultan Abdülmecid’in saltanatının son dönemlerinde, kendi iddiasına göre sahte derviş kılığında, Türkistan’a seyahat etmiştir.
Lawrence ile de kıyaslayanlar olmuştur. Vambery, Bratislava yakınındaki Svätý Jur Manastırı'nda piyaristlerin eğitimini aldıktan sonra kendi kendini geliştirerek çok sayıda lisan öğrendi. Önceleri Avrupa dillerine eğilen Vambery, daha sonra Arapça, Türkçe (Osmanlıca) ve Farsça lisanlarını gayet iyi bir şekilde öğrendi. Güçlü hafızası ve dil öğrenmedeki üstün yeteneği sayesinde daha yirmi yaşına gelmeden on altı dil konuşup on ikisinde yazabildiği hatıralarından öğrenilmektedir.
Macar halkının Asya menşelerini bulmak arzusu içinde 1857 yılında 25 yaşındayken İstanbul'a seyahat edip, Macar asıllı İsmail Paşa’nın (Kmetty) aracılığıyla Hüseyin Daim Paşa’nın köşküne yerleşerek çocuklarına Fransızca öğretmeye başladı. Paşanın kendisine verdiği Reşit Efendi adını kullandı.
1859 yılından itibaren bir yandan Asıf Bey ve daha sonra Hariciye nâzırlarından Sâdık Rıfat Paşa'nın hizmetinde Paşa’nın çocuklarına Frenk lisanları muallimi (Avrupa dilleri hocası) olarak çalıştı. Bir yandan da Nuruosmaniye Medresesi’ne devam ederek İslam inancını öğrendi, Arapça ve Farsçasını ilerletti. İstanbul'da bulunduğu 1857–1863 seneleri arasında, farklı Türk ağız ve lehçelerini öğrenme fırsatını da buldu. Aynı zamanda Türk tarihinden bazı eserlerin tercümelerini yaparak İstanbul’da kaldığı dört sene içerisinde Orta Asya Türklerinin dilleri üzerindeki araştırmalarını devam ettirdi ve Abuşka Lügati’nin çevirisini tamamlayıp Macar İlimler Akademisi’ne gönderdi. Bir süre Hariciye Nezareti’nde tercümanlık yaptı. 1861 yılında Macar İlimler Akademisi’nin muhabir üyeliğine seçildi. Macar İlimler Akademisi'nin 1000 florinlik desteği ile Sünni bir Müslüman derviş kılığında 1861–1864 tarihleri arasında, o dönemde Batılılara neredeyse kapalı bir bölge sayılan Ermenistan, İran ve Türkistan'ı gezdi ve yolculuğundan coğrafya, etnografya ve filoloji alanlarında önemli bulgularla döndü.
İngiltere Jeoloji Enstitüsü'nün hizmetinde ve Britanya Krallığının emrinde bir casus olarak 'Raşid Efendi' müstear (takma) adıyla önce İstanbul'dan gemiyle Trabzon'a, oradan katır üstünde kervanlarla Tebriz ve İsfahan'a seyahat etti. İngiliz hükümeti için Rusların aleyhine casusluk faaliyetinde bulunduğu bu gezide önce Tahran’a uğradı; Tahran'da bir süre Osmanlı elçiliğinde kaldıktan sonra hacdan gelen bir Türk kafilesine katılıp Hive, Buhara, Semerkant ve Herat’ı ziyaret etti.
Geniş dil ve din bilgisiyle çok inandırıcı olduğu derviş kılığıyla yaptığı seyahatini başarıyla tamamlayıp aynı yılın kasımında Herat ve Tahran üzerinden Osmanlı Devletine döndü ve İstanbul üzerinden memleketine geri döndü. Tahran’dan geçerken İran şahı Nasıreddin Şah tarafından iyi karşılandı ve bir nişanla ödüllendirildi. Oradan Londra’ya gitti ve Royal Geographical Society’de seyahatini anlatarak büyük ilgi topladı ve İngiliz basınında yer alan yazılarıyla gündemde kalmaya devam etti.
Arminius Vambery uzun süren meslek hayatında otuz sekiz kitap yazmış ve Türkoloji’nin en popüler temsilcisi sayılmıştır.
Osmanlı padişahı II. Abdülhamit’in de güvenini kazanan Arminius Vambery, 1901 yılında siyonizmin kurucusu Theodor Herzl’e II. Abdülhamit'le görüşebilmesi için bir randevu ayarladı.
Arminius Vambery, 15 Eylül 1913 tarihinde Budapeşte, Macaristan’da 81 yaşında hayatını kaybetti.
Eserleri:
1858 - Deutsch-türkisches Taschenwörterbuch (Almanca-Türkçe Cep Sözlüğü)
1861 - Abuschka. (Çağatayca Sözlük, doğu el yazmalarından alıntılardan çeviri), Pest (Macarca)
1865 - Reise in Mittelasien (Orta Asya'da Seyahat), (bu çalışması birçok dile çevrildi), 1878 - (Osmanlıcası: Bir Sahte Dervişin Asya-yı Vustada Seyahati),
2009 - (Türkçe çevirisi: Bir Sahte Dervişin Orta Asya’da Seyahati)
1867 - Tschagataische Sprachstudien (Çağatayca Üzerine Çalışmalar)
1867 - Meine Wanderungen und Erlebnisse in Persien (İran'da Gezi ve Hatıratım)
1867 - Skizzen aus Mittelasien (Orta Asya'dan Eskizler)
1870 - Uigurische Sprachmonumente und das Kudatku-Bilik (Uygur Dil Öğeleri ve Kutadgu Bilik)
1872 - Geschichte Bocharas (Buhara Tarihi), 2 cilt
1875 - Der Islam im 19. Jahrhundert (19. Yüzyılında İslam)
1876 - Sittenbilder aus dem Morgenland (Şark Ülkelerinden Kültür Manzaraları)
1878 - Etymologisches Wörterbuch der turkotatarischen Sprachen (Türk-Tatar Dillerinin Etimolojik Sözlüğü)
1879 - Die primitive Kultur des turkotatarischen Volkes auf Grund sprachlicher Forschungen (Türk-Tatar Halkının Dil Araştırmalarına Dayanarak Basit Kültürü)
1882 - Der Ursprung der Magyaren (Macarların Kökeni)
1885 - Das Türkenvolk (Türk Halkı)
1885 - Die Scheibaniade, ein özbegisches Heldengedicht (Şeybaniname, Bir Özbek Destanı, Metin ve Tercüme)
Kaynakça:
1. Öke, Mim Kemal, Gizli Belgelerle II. Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi Vambeıy: Saraydaki Casus, Hikmet Neşriyat, İstanbul, 1991.
2. Kutay, Cemal, Sahte Derviş, 3.bs., Aksoy Yayıncılık, İstanbul, 1988. Maksetov, K., Destanlar, Jıraylar, Baksılar, Nökis, 1992.
3. YILMAZ, Salih. “Armin Vambery’nin Türkistan Seyahatnamesi Ve Karakalpak Türklerine Dair Kayıtlar”. BELLETEN 69, sy. 255 (Ağustos 2005): 599-628. https://doi.org/10.37879/belleten.2005.599.
4. TÜRKİYE DİYANET VAKFI İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ Turgut Akpınar. https://islamansiklopedisi.org.tr/vambery-arminius
Selman DEVECİOĞLU
